In 1887 verscheen in Warschau een brochure van amper 40 bladzijden met de titel (vertaald uit het Russisch) “Internationale Taal van Dr. Esperanto”. Als jood moest Ludwik Lejzer Samenhof zich liever onder deze schuilnaam aandienen, maar na de eerste verspreiding vooral in midden-Europa en Rusland, werd de taal zelf “de hoopvolle” genoemd: Esperanto. Het ontwerp bleek veel makkelijker dan het toen vigerende Volapük (World speech) van Johann Martin Schleyer, die elk woord zelf moest voorschrijven. Daar had Zamenhof een oplossing voor: op grond van onveranderlijke woordstammen, niet alleen uit het Engels, maar op basis van de bestaande internationale woordenschat: radio wordt inde meeste landen begrepen. Door een vernuftig stelsel van affixen (voor- en achtervoegsels) kan iedereen dit materiaal benutten om origineel maar verstaanbaar te zijn. Dat geldt tot op de huidige dag.
Esperanto kreeg al in 1889 een eerste tijdschrift (uit Neurenberg) en zelfs in dat “Eerste boek” had Zamenhof al vertalingen uit de Bijbel en Heine, maar ook eigen gedichten opgenomen. In 1903 verscheen de “Fundamenta Krestomatio” met een grote, gevarieerde hoeveelheid aan teksten als model voor een goede stijl. En op het eerste internationale congres (1905) in Boulogne-sur-Mer (FR) bleek de taal ook mondeling verrassend goed te functioneren.
Internationale uitwisseling werd zo veel gemakkelijker met deze taal zonder uitzonderingen. Een tegenslag vormde het verraad van de vertegenwooriger van Esperanto bij de “Delegitaro” (groep afgevaardigden) voor aanvaarding van een internationale taal. Er was juist besloten dat in het materiaal van het “Fundamento de Esperanto” tittel noch jota veranderd mocht worden (tot een algemeen erkend orgaan een keer voor altijd de gewenste veranderingen zou aanbrengen), toen Louis de Beaufront – tot dan uiterst conservatief – zich liet overreden door de secretaris van de “Delegitaro”, Louis Couturat, om nogal drastische veranderingen te propageren: dat werd het IDO (1907). Een tijd lang heeft dit ivoren-toren-Esperanto opgang gemaakt, maar toch bleek het oorspronkelijke Esperanto veel gemakkelijker en veel meer verbreid.
Een zeer gunstig rapport aan de Volkerenbond over bevindingen op het Praagse Congres (1921) van de hand van de secretaris Inazo Nitobe heeft de Esperanto-beweging, sinds 1908 geleid door Universala Esperanto-Asocio (Esperanto-Wereld Vereniging), begunstigd. In de literatuur verscheen na Zamenhofs OT-vertalingen nu een complete Bijbel, uitgegeven in Londen.
Zowel Hitler (tegen een Jodentaal) als Stalin (internationale contacten bleken de reputatie van de Sowjet-Unie niet bepaald te bevorderen) hebben tienduizenden esperantisten geliquideerd.
Na de Tweede Wereldoorlog had de herenigde Universala Esperanto-Asocio al in haar Statuten opgenomen dat naleving van Mensenrechten voor haar activiteiten een eerste voorwaarde was (1947, dus vóóor de Universele Verklaring van 1948) en in 1954 bracht de Algemene Vergadering van de UNESCO een resolutie uit waarin de gelijke doeleinden, vrede bewerkstelligen d.m.v. cultuur, werden erkend en de UEA een consultatieve status bij de UNESCO verkreeg. Tegenwoordig is die relatie algemener gesteld: in officiële betrekkingen met…, zoals op het maandblad “Esperanto” staat gedrukt. Ook in de ECOSOC, speciaal de vergadering van Niet-regeringsgebonden Organisaties spelen zowel de UEA als de jongerenvereniging TEJO een belangrijke rol. Hun vertegenwoordigers verdedigen vooral de gelijke taalrechten van Inheemse Volken. (Congresonderwerp van het Wereldcongres in Montréal dit jaar). Regelmtig vrschijnt op internet het bulletin “Esperanto kaj UN” (Esperanto en de VN) met verslagen over die interventies.
In Rotterdam bevindt zich het Centra Oficejo (hoofdkantoor) van UEA. De bibliotheek omvat ongeveer 40 000 boeken, waarvan sommige uitgegeven met de auspiciën van de UNESCO. Sinds 2017 verschijnt ook de UNESCO-koerier in het Esperanto. Regelmatig verschijnt het bulletin “Esperanto en VN” op internet.
Niet alleen voor internationale bijeenkomsten en correspondentie, e-mailcontacten wordt de taal geleerd: sommigen houden van talen, en vooral kinderen vinden een taal waarmee geknutseld en gezongen kan worden, machtig interessant. Maar ook ouden van dagen kunnen geestelijke achteruitgang zo niet voorkomen, tenminste met plezier tegengaan. De taal is inspirerend genoeg. Maar zelfs Chinezen (zonder internationale woorden in de moedertaal) blijken de taal perfect te leren.
Mijn vrouw Nora Bartels, die o.a. de complete Dagboeken van Anne Frank uit cassettes heeft vertaald, vroeg haar gast, de eveneens blinde Fan Don Sheng, bij aankomst op Schiphol, of de “stevardino” hem goed had geholpen. Hij reageerde verbaasd: “stevaldino?” Nooit van gehoord. Nora legde uit dat zo iemand je hand op de stoelleuning legt, zodat je weet waar je kunt zitten. Nu begreep hij het: “Flugi-flaulino!” (vliegjuf).
En studenten kunnen tegenwoordig ook in ons land studiepunten behalen met de cursussen Interlinguïstiek en Esperanto aan de Universiteit van Amsterdam.
Velen leren de taal via internet (Duolingo heeft niet alleen een cursus die al door miljoenen is gevolgd, maar ook een programma “Amikumu” om contacten voor verdere praktijk te leggen). In Nederland is informatie te krijgen via “info@esperanto-nederland.nl”.
Rob Moerbeek (o.a. oud-privaatdocent Esperanto aan de UvA, en medewerker van de UEA)
Esperanto – la Internacia Lingvo de d-ro Esperanto
En 1887 en Varsovio aperis broŝuro apenaŭ 40-paĝa kun
la titolo (tradukita el la rusa) “Internacia Lingvo de d-ro Esperanto”.
Kiel judo Ludoviko Lazaro Zamenhof prezentu sin prefere sub ĉi
tiu kaŝnomo, sed post la unua disvastiĝo precipe en mez-Eŭropo
kaj Ruslando la lingvo mem estis nomata “Esperanto”. La projekto
montriĝis multe pli facila ol la tiam floranta Volapuko (Mondlingvo)
de Johann Martin Schleyer, kiu mem devis preskribi ĉiun vorton.
Por tio Zamenhof havis solvon: surbaze de senŝanĝaj vortradikoj, ne nur
el la angla, sed laǔ la ekzistanta internacia vortprovizo: “radio”
estas komprenata en la plej multaj landoj. Per sagaca
sistemo de afiksoj (prefiksoj kaj sufiksoj) ĉiu povas utiligi ĉi tiun
materialon por esti originala sed komprenata. Tio validas ĝis la
hodiaŭa tago.
Esperanto jam en 1889 ricevis unuan gazeton (el Nurnbergo) kaj eĉ en
tiu “Unua libro” Zamenhof enmetis tradukojn el la Malnova Testamento
kaj Heine. Sed ankaŭ proprajn poemojn. En 1903 aperis la “Fundamenta
Krestomatio” kun granda, varia kvanto da tekstoj kiel modelo de bona
stilo. Kaj en la unua Universala Kongreso (1905) en Bulonjo-ĉe-Maro
(FR) la lingvo montriĝis funkcii surprize bone ankaŭ parole.
Internacia interkomunikado tiel multe plifaciliĝis per ĉi tiu lingvo
sen esceptoj. Malbonŝancon kaŭzis la perfido de la reprezentanto de
Esperanto ĉe la “Delegitaro por alpreno de internacia lingvo”.
Oni ĵus decidis ke en la materialo de la “Fundamento de Esperanto” estu
ŝanĝita “nek unu joto nek unu streketo” (ĝis ĝenerale agnoskita instanco
unu fojon por ĉiam faros la deziratajn ŝanĝojn), kiam Louis de Beaufront,
ĝis tiam ekstreme konservema, lasis sin persvadi de la sekretario de la
Delegitaro Louis Couturat, propagandi iom drastajn ŝanĝojn: tio iĝis IDO
(1907). Dum iom da tempo ĉi tiu “ebura-tura Esperanto” furoris, sed
tamen evidentiĝis ke la originala Esperanto estas multe pli facila kaj
disvastiĝinta.
Tre favora raporto al la Ligo de Nacioj pri spertoj dum la Praga Kongreso
(1921), verkita de la sekretario Inazo Nitobe, helpis la Eperanto-movadon,
ekde 1908 gvidatan de Universala Esperanto-Asocio (UEA). En la literaturo,
post la Zamenhofaj tradukoj el la Malnova Testamento, nun aperis la kompleta
Biblio, eldonita en Londono.
Ne nur Hitlero (kontraŭ “juda lingvo”), sed ankaŭ Stalino (internaciaj kontaktoj
ne aparte apogis la reputacion de Sovet-Unio) likvidigis dekmilojn
da esperantistoj.
Post la dua mondmilito la reunuiĝinta UEA jam enstatutigis, ke
“Observado de Homaj Rajtoj por ĝia aktivado estas nepra kondiĉo” (1947,
do antaŭ la Universala Deklaracio de Homaj Rajtoj” el 1948) kaj en 1954
la Ĝenerala Asembleo de Unesko proklamis rezolucion en kiu estis agnoskitaj
la samaj celoj: atingi pacon per kulturo, kaj UEA ricevis konsultajn rilatojn
kun Unesko. Nuntempe tiu rilato ĝeneraliĝis al “en oficialaj rilatoj…”, kiel
estas presite sur la revuo “Esperanto”. Ankaŭ en EKOSOK, speciale la
Konferenco de Neregistaraj Organizoj CoNGO, grave rolas kaj UEA kaj la
junulara organizo TEJO.
Iliaj reprezentantoj defendas precipe la lingvajn rajtojn
de indiĝenaj popoloj (la temo de la Universala Kongreso en Montrealo, 1922).
Regule la retinformilo “Esperanto kaj UN” raportas pri tiuj intervenoj.
En Roterdamo troviĝas la Centra Oficejo de UEA. La biblioteko ampleksas
ĉirkaŭ 40 000 librojn (ankaŭ originalajn Esperanto-verkojn), el kiuj plurajn
eldonitajn kun aŭspicio de Unesko. Ekde 2017 aperas ankaŭ la
Unesko-Kuriero Esperantlingve.
Ne nur por internaciaj kunvenoj kaj korespondado, e-poŝtaj kontaktoj
la lingvo estas lernata. Kelkaj ŝatas lingvojn. Kaj precipe infanojn
grandioze interesas lingvo per kiu eblas slojdludi kaj kanti. Sed ankaŭ
grandaĝuloj povas mensan regreson se ne preventi, almenaŭ kontraŭi
plezure. La lingvo ja vere inspiras. Sed eĉ ĉinoj (sen internaciaj vortoj
en la gepatra lingvo) montras kapablon lerni la lingvon perfekte.
Mia edzino Nora Bartels, kiu interalie el kasedoj (!) tradukis la kompletajn
Taglibrojn de Anne Frank, demandis sian same blindan gaston Fan Dong
Sheng ĉe lia alveno en la Amsterdama flughaveno Schiphol, ĉu la
stevardino lin bone prizorgis. Li reagis kun miro: “Stevaldino?” Li neniam
aŭdis. Nora klarigis ke tia persono metas vian manon sur la apogilon de la
seĝo, por ke vi sciu kie vi povas sidiĝi. Nun li komprenis: “Ho!
Flugiflaŭlino!”
Kaj studentoj nuntempe ankaŭ en nia lando povas akiri studpoentojn
per kursoj pri Interlingvistiko kaj Esperanto en la Universitato de Amsterdamo.
Multaj lernas la lingvon per interreto: Duolingo havas ne nur kurson
partoprenatan de milionoj sed ankaŭ programon “Amikumu” por ligi
kontaktojn kun la celo plu praktiki.
En Nederlando informoj estas haveblaj per: info@esperanto-nederland.nl.
Rob Moerbeek, eksa privatdocento pri Esperanto, UvA, kaj kunlaboranto
de UEA